CON NGƯỜI, HÃY BIẾT MÌNH! NỖ LỰC TÌM KIẾM SỰ KHÔN NGOAN TRONG THẦN THOẠI HY LẠP

CON NGƯỜI, HÃY BIẾT MÌNH!

NỖ LỰC TÌM KIỀM SỰ KHÔN NGOAN TRONG THẦN THOẠI HY LẠP

Joseph T. Nguyễn, ofm

Thần thoại Hy Lạp là một phương thức tri nhận độc đáo nhằm tìm kiếm và diễn đạt những chân lý sâu xa về thế giới, thần linh và bản chất con người. Người Hy Lạp không ngừng chất vấn: Con người là ai? Tri thức đến từ đâu? Và liệu ta có thể nhận biết được chân lý tối hậu? Trên cổng đền thờ thần Apollo tại Delphi có khắc lời của thần linh, “Con người, hãy biết mình!” Câu phát ngôn này vừa cảnh báo về hiểm họa của sự kiêu ngạo vừa là mầm mống thôi thúc sự khao khát cho khôn ngoan nơi người Hy Lạp. Hành trình này không khởi đầu bằng khái niệm hay mô hình trừu tượng, nhưng bằng lời những sấm của thần linh, trải nghiệm tang thương, tình yêu và chiến tranh, gương anh hùng và nước mắt, gia đình và danh dự, và hơn thế nữa. Tất cả những trải nghiệm đó được thuật lại qua sử thi, bi kịch cũng như các huyền thoại và lồng vào khung nhận thức sâu sắc của văn hóa Hy Lạp. Họ hiểu rằng khác với thần linh, muốn đạt tri thức con người phải trả giá bằng những hành trình truân chuyên, đi từ bóng tối đến ánh sáng, từ ngộ nhận đến khai minh.

Trong thần thoại, tri thức đích thực thuộc về các vị thần như Prometheus, Athena và Apollo – những đấng nắm giữ bí mật vũ trụ. Prometheus đánh cắp lửa của các thần để trao cho loài người và mở ra khả năng tư duy và kỹ thuật – nhưng cũng đồng thời kéo theo hình phạt khốc liệt từ Zeus. Pandora mở chiếc hộp cấm vì tò mò, mang khổ đau vào thế giới. Những câu chuyện này cảnh báo rằng vượt quá giới hạn tri thức do thần linh đặt ra sẽ dẫn đến bi kịch: tri thức là món quà đầy nguy cơ.

Thần thoại Hy Lạp cho thấy tri thức trước tiên đạt được qua lời sấm mơ hồ và biểu tượng, nhưng chỉ trở nên rõ nghĩa sau khi con người trải qua quá trình khám phá đầy đau đớn – như trong bi kịch Oedipus. Chân lý thần linh chỉ hiển lộ khi con người phá vỡ ảo tưởng để đạt đến sự thức tỉnh. Đây là loại “hiểu biết qua đau khổ” (suffering for the sake of understanding) được thể hiện rõ trong bi kịch Hy Lạp, nơi tri thức thường đến quá muộn, sau khi con người đã gánh chịu hậu quả.^[1] Vua Agamemnon giết con gái mình để đổi lấy chiến thắng, dẫn đến chuỗi thảm kịch không thể đảo ngược. Antigone phản ánh bi kịch của sự xung đột giữa luật lương tâm và luật nhà nước. Creon cay đắng thừa nhận rằng con người chỉ ngộ ra chân lý khi mọi sự đã quá muộn màng. Odysseus là hình mẫu của trí tuệ linh hoạt, được rèn luyện qua thử thách và nghịch cảnh – một biểu tượng cho hành trình sinh tồn, thất bại và lựa chọn đạo đức.

Các loại huyền thoại Hy Lạp

Theo cách phân loại phổ biến trong nghiên cứu hiện đại, thần thoại Hy Lạp có thể được chia thành bốn nhóm chính: (1) thần phả – vũ trụ, (2) huyền thoại anh hùng, (3) huyền thoại giải thích, và (4) huyền thoại luân lý – tôn giáo.

Thần phả – Vũ trụ: Loại này kể về sự ra đời và phân cấp của các vị thần, thiết lập trật tự thiêng liêng của vũ trụ cũng như hợp thức hóa quyền lực trong hệ thống đền thờ và nghi lễ. Theogony của Hesiod là văn bản then chốt, mô tả từ nguyên sơ Chaos đến các thế hệ thần: Uranus và Gaia, Cronus, và cuối cùng là Zeus – người lật đổ cha mình để giành lấy quyền tối cao. Sự trỗi dậy của Zeus phản ánh quan niệm chính trị về việc thay thế bạo quyền bằng trí tuệ và công lý. Ngoài ra, thần phả còn giải thích nguồn gốc của thế giới vật chất và các quy luật tự nhiên. Sự kết hợp giữa Gaia (đất) và Uranus (trời) tạo nên các hiện tượng tự nhiên như núi non, biển cả và các Titan. Ý niệm bốn nguyên tố sơ khai – đất, nước, không khí, lửa – đóng vai trò nền tảng trong tư duy thần thoại và cả triết học tiền-Socrates.

Huyền thoại anh hùng: Loại này kể về những nhân vật phi thường – thường là con lai giữa thần và người – thực hiện các hành động vĩ đại vì lợi ích cộng đồng. Những nhân vật này là nền tảng cho đạo đức công dân và lý tưởng Hy Lạp. Heracles với 12 kỳ công tượng trưng cho nỗ lực vượt khó và sự chuộc lỗi. Perseus giết Medusa và giải cứu Andromeda, thể hiện hình ảnh anh hùng trí tuệ. Odysseus đại diện cho phẩm chất kiên cường, mưu trí và lòng trung thành với gia đình.

Huyền thoại giải thích: Những câu chuyện này lý giải nguồn gốc của các hiện tượng tự nhiên, địa danh, nghi lễ hoặc tập tục xã hội, từ đó củng cố tính chính đáng cho truyền thống văn hóa. Pandora giải thích cho sự xuất hiện của cái ác trên thế gian. Athena ban tặng cây ô liu cho dân chúng, từ đó trở thành thần bảo hộ Athens. Mỗi khi Persephone xuống âm phủ, mẹ cô – nữ thần mùa màng – than khóc, gây ra mùa đông.

Huyền thoại luân lý – tôn giáo: Loại này thể hiện thông điệp đạo đức và giới hạn của con người trước quyền năng tuyệt đối của thần linh, đồng thời gắn liền với các nghi lễ huyền bí, nghi thức nhập môn và triết lý sống của người Hy Lạp. Prometheus là biểu tượng của hy sinh, nhưng cũng là minh chứng cho sự trừng phạt khi thách thức thần quyền. Orpheus và Eurydice kể về lòng chung thủy và ranh giới giữa sự sống và cái chết. Dionysus và các nghi lễ xuất thần phản ánh mối liên hệ giữa nghệ thuật, tôn giáo và huyền bí.

Thần thoại như nền tảng cho triết học và nhận thức

Những tác phẩm như Thần Phả (Theogony) của Hesiod là bản đồ tư tưởng nguyên khởi, đặt nền móng cho tư duy siêu hình sau này. Thần thoại khơi dậy điều mà triết học gọi là sự kinh ngạc – cảm xúc khởi đầu của mọi triết lý. Ví dụ, hình ảnh “hỗn mang” (chaos) có thể so sánh với khái niệm vô định (apeiron) của Anaximander hoặc vô hữu (non-being) trong Parmenides.

Một chủ đề xuyên suốt thần thoại Hy Lạp là giới hạn của con người trước các thế lực vũ trụ và thần thánh. Các nhân vật như Icarus, Oedipus hay Prometheus đều gánh chịu hậu quả của việc vượt quá giới hạn: sự kiêu ngạo (hubris) luôn dẫn đến diệt vong. Thần thoại nhắc nhở rằng trí tuệ chân thực bắt đầu bằng việc ý thức về tính hữu hạn của bản thân. Giống như Oedipus, sự khám phá chân lý có thể đồng nghĩa với sự hủy diệt. Các thử thách của Heracles là biểu tượng cho hành trình nội tâm vượt qua bóng tối chính mình. Những huyền thoại này cho thấy quá trình chuyển hóa (metanoia) luôn đi kèm đau khổ, thử thách và tái sinh. Đây là mô-típ hiện diện trong tư tưởng của các tác giả cổ điển như Plato (Hang động), Augustine (Tự thú), hay Nietzsche (Zarathustra) – nơi cái tôi bị tan rã và được tái thiết trong một tầng sâu mới.

Thần thoại Hy Lạp hiếm khi đưa ra đối lập đạo đức rạch ròi. Các vị thần hành xử đầy mâu thuẫn, và con người thường đối mặt với những lựa chọn bi kịch: Agamemnon giết con gái để có gió ra khơi, Medea giết con để trả thù Jason. Những câu chuyện này cho thấy đạo đức là lĩnh vực phức tạp, không tuyến tính. Trước khi ý thức hệ đạo đức được hình thành, con người đã phải đối diện với các tình huống nghịch lý – nền tảng cho đạo đức hiện sinh và hậu hiện đại. Thần thoại không dạy cách làm điều đúng, mà đặt người đọc vào tình huống phải suy tư. Nếu triết học muốn vượt thoát cảm xúc và thần linh, thì thần thoại lại đắm chìm trong cái thiêng, cái mê và cái phi lý. Chính vì vậy, triết học có thể học từ thần thoại cách tích hợp điều vô thức, cái thiêng liêng và biểu tượng vào cấu trúc nhận thức.

Ngày nay, nhiều triết gia hiện đại quay lại với thần thoại để vượt qua giới hạn của lý tính thuần túy. Nietzsche xem Apollo và Dionysus như hai lực nguyên lý – trật tự và hỗn loạn, ánh sáng và mê đắm – cần được điều hòa trong đời sống con người. Từ sức mạnh sáng tạo của Gaia đến khát vọng tự do của Prometheus, từ chiến công của Heracles đến nỗi đau của Demeter, mỗi câu chuyện là một tấm gương soi vào tâm thức và linh hồn con người cổ đại. Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ sơ lược ba huyền thoại tiêu biểu: Theogony, Iliad và Odyssey, để nhận ra những nỗ lực truy cầu khôn ngoan trong những sáng tác sớm nhất của nền văn hóa Tây phương.

THI PHẨM “THẦN PHẢ” (THEOGONY) CỦA HESIOD

Thi phẩm này ra đời vào khoảng cuối thế kỷ VIII TCN, là một trong những tác phẩm sớm nhất và có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong kho tàng văn học Hy Lạp cổ đại. Đây không chỉ đơn thuần là một bản gia phả thần linh, mà còn là một vũ trụ luận và thần học – một trình thuật mang tính triết lý về sự hình thành của vũ trụ, thần giới và trật tự vạn vật. Tác phẩm mở đầu bằng lời khẩn cầu chín nàng Muse, nhấn mạnh rằng các nữ thần có thể “nói điều thật cũng như điều dối, và khi họ muốn, họ cũng có thể nói ra chân lý.” (Theogony, ll.)

Ngay từ đầu, Hesiod đã ám chỉ rằng lời thi ca về các thần linh là một hình thức tri thức mang tính linh thiêng – nhưng cũng đòi hỏi sự phân định giữa chân lý và huyễn tượng. Mục tiêu chính của Thần Phả là ghi lại nguồn gốc và sự kế vị của các thần linh, nhằm dẫn đến sự thiết lập uy quyền tối cao của Zeus. Từ khởi nguyên là Hỗn Mang (Chaos) – một khoảng trống vô hình – sinh ra Đất (Gaia), Vực thẳm (Tartarus) và Ái tình (Eros). Eros được mô tả là lực lượng thúc đẩy sinh sản, là vị thần đẹp đẽ nhất trong số các thần bất tử, người khuất phục tâm trí và những lời khuyên khôn ngoan của tất cả các thần và loài người. Đất (Gaia), trong hành động nguyên khởi, tự mình sinh ra Trời (Uranus), rồi kết hợp với ông để sinh ra các Titan, trong đó có Cronus – vị thần lật đổ cha mình.

Chu kỳ kế vị thần quyền là trung tâm của tác phẩm. Khi Uranus giam giữ con cái dưới lòng đất, Gaia xúi giục Cronus lật đổ ông: “Và Trời vĩ đại đến, mang theo đêm tối và khao khát ái tình, rồi ông phủ trọn lên Đất Mẹ, trải mình khắp thân bà. Khi ấy, từ nơi mai phục, người con trai vươn tay trái ra và tay phải cầm chiếc liềm dài sắc nhọn có răng cưa, nhanh chóng chém phăng bộ phận sinh dục của chính cha mình.” (Theogony, ll.) Sau đó Cronus lại nuốt các con của mình vì sợ lời tiên tri rằng ông sẽ bị chính con trai truất ngôi. Tuy nhiên, Zeus – con út – được mẹ giấu đi và cuối cùng đánh bại cha mình. Với sự trợ giúp của các vị thần và quái vật (Titan), Zeus giành chiến thắng và thiết lập trật tự vĩnh cửu: “Rồi Zeus nhìn xa trông rộng đã lấy Metis làm vợ đầu tiên… Nhưng ông đã nuốt nàng vào bụng mình, để lời khuyên khôn ngoan của nàng không sinh ra một kẻ mạnh hơn chính ông.” (Theogony, ll)

Phụ nữ trong Thần Phả thường xuất hiện như nguồn gốc của cả sự sống lẫn tai họa. Truyền thuyết về Pandora – “món quà đẹp đẽ nhưng độc hại” – minh họa điều này: “Từ nàng sinh ra giống nòi phụ nữ và toàn thể loài nữ giới: từ nàng mà phát sinh chủng tộc tai họa – giống loài đàn bà sống giữa loài người phàm tục...” (Theogony, ll). Ngay cả Mẹ Đất (Gaia) cũng vừa là đấng sáng tạo, vừa là người xúi giục lật đổ và báo thù. Điều này phản ánh một nỗi ám ảnh lưỡng diện: sáng tạo là ân sủng nhưng cũng mang theo nguy cơ.

Triết lý vũ trụ và di sản tư tưởng

Những tư tưởng trong Thần Phả đặt nền móng cho nhiều hệ thống triết học sau này. Các nhà tư tưởng như Heraclitus và Plato chịu ảnh hưởng từ ý niệm rằng vũ trụ là một trật tự được sinh ra từ xung đột, và rằng quyền lực cần được quy định bởi lý trí và luật lệ.^[2] Việc Zeus thiết lập công lý qua Thần Luật (Themis) là khởi điểm cho tư tưởng Hy Lạp về luật vũ trụ và trật tự chính trị.

Thần Phả là một tuyệt tác của trí tưởng tượng và tư duy vũ trụ sơ khai. Qua hành trình từ hỗn mang đến trật tự dưới thời Zeus, Hesiod trình bày một thế giới quan thần học, trong đó quyền lực được chính danh thông qua chiến thắng, liên minh và công lý. Bằng lời ca của Muse và sức mạnh của thi ca, ông không chỉ dựng nên phả hệ các thần, mà còn mở ra con đường tư tưởng cho cả nền văn minh Hy Lạp. Tuy là một tác phẩm thần thoại chứ không phải triết học theo nghĩa hẹp, nhưng tác phẩm này phản ánh sâu sắc nỗ lực đầu tiên của phương Tây nhằm hiểu về nguồn gốc vũ trụ, trật tự thế giới và quyền lực siêu việt – những vấn đề sau này trở thành trung tâm của triết học.

Từ hỗn mang đến logos: tiền đề cho triết học

Trong Thần Phả, Hesiod sắp xếp các vị thần theo chuỗi phả hệ: từ Hỗn mang (Chaos) đến Đất (Gaia), Trời (Uranus), Cronus, và cuối cùng là Zeus. Dù sử dụng ngôn ngữ nhân cách hóa, cấu trúc tác phẩm cho thấy một nỗ lực sớm nhằm xác lập một nguyên lý đầu tiên (archê) – vấn đề cốt lõi trong triết học tiền-Socrates. Triết học học được từ đó sự cần thiết của việc đặt câu hỏi về khởi nguyên và thiết lập trật tự lý trí. Hành trình từ Chaos đến sự trị vì của Zeus là quá trình chuyển hóa từ hỗn loạn sang ổn định, từ vô định đến phân minh. Zeus chiến thắng không chỉ bằng vũ lực mà bằng trí tuệ, liên minh và công lý. Triết học, cũng như Zeus, là hành trình loại bỏ ngẫu nhiên và bạo lực để kiến tạo một trật tự lôgic và đạo lý.

Sự kế vị trong Thần Phả vừa là hành động nổi loạn, vừa là câu chuyện về sự chính danh. Quyền lực không thể duy trì bằng bạo lực đơn thuần. Zeus đánh bại Titan và Typhon để thiết lập luật lệ qua Thần Công lý và tổ chức vũ trụ bằng phân quyền. Đây là hình ảnh sơ khai của khái niệm logos – nguyên lý hợp lý và công chính điều hành vũ trụ – một tiền đề được triết học Hy Lạp kế thừa và phát triển. Triết lý sâu sắc này không nhất thiết chỉ được biểu đạt qua lý trí như còn qua bằng thi ca. Dù Plato phê phán thi ca, ông vẫn chịu ảnh hưởng sâu sắc từ hình ảnh và ẩn dụ trong truyền thống thần thoại. Con đường tìm kiếm khôn ngoan của Hy Lạp khởi đầu qua trực giác, biểu tượng và trí tưởng tượng.

Những thực thể như Gaia, Nyx, và Pandora đều vừa sáng tạo vừa hủy diệt. Eros vừa thúc đẩy sự sống, vừa gây xung đột. Tri thức từ các nàng Muse có thể là dối trá hoặc chân lý. Đây là bài học lớn cho triết học: khôn ngoan đích thực không nằm ở sự chắc chắn tuyệt đối, mà ở khả năng nhận thức được giới hạn và mâu thuẫn nội tại của chính tri thức. Tác phẩm Thần Phả không phải là triết học, nhưng chính trong đó tiềm tàng bước khởi đầu của việc truy nguyên căn nguyên vạn vật, hình dung về trật tự thế giới, và suy tư về công lý, quyền lực và chân lý. Khôn ngoan, như hàm ẩn trong Hesiod, là khả năng nhận ra trật tự ẩn sau hỗn loạn, phân biệt giữa chân lý và hư ảo, và sống phù hợp với trật tự vũ trụ ấy bằng sự khiêm nhường.

THI PHẨM “ILLIAD” CỦA HOMER

Đây là một trong những sử thi nền tảng và một công trình đồ sộ khám phá bản chất con người trong bối cảnh chiến tranh. Được sáng tác vào khoảng thế kỷ thứ VIII TCN, sử thi này thuật lại một đoạn ngắn nhưng cao trào trong cuộc chiến thành Troy, tập trung vào cơn thịnh nộ của Achilles và những hệ lụy tàn khốc của nó. Thông qua việc khắc họa sự can thiệp của thần linh, các giá trị anh hùng và nỗi đau của con người, thi phẩm Iliad mang đến một suy tư sâu sắc và phức tạp về vinh quang, cái chết và cái giá của sự báo thù. Thi phẩm Iliad là một bản anh hùng ca bi tráng về cơn giận, lòng kiêu hãnh, nỗi đau mất mát và khả năng cảm thông của con người. Nó tập trung vào một giai đoạn ngắn trong năm cuối của cuộc chiến thành Troy, đặc biệt là xung đột giữa Achilles và Agamemnon. Qua đó, Homer khắc họa sâu sắc những căng thẳng giữa danh dự cá nhân, lý tưởng anh hùng, số phận và lòng trắc ẩn.

Thi phẩm Iliad mở đầu bằng từ “cơn giận” hay cơn thịnh nộ của Achilles. Sự giận dữ này ban đầu nhắm vào Agamemnon, vị chỉ huy quân Hy Lạp, người đã cướp Briseis – một chiến lợi phẩm của Achilles – xúc phạm đến danh dự của vị anh hùng. Achilles vì thế đã rút lui khỏi chiến trận, khiến phe Hy Lạp rơi vào thế yếu, kéo theo chuỗi sự kiện dẫn đến cái chết của người bạn thân thiết Patroclus. Từ đây, cơn giận của Achilles chuyển hóa thành nỗi đau và khát vọng trả thù, kết thúc bằng việc anh tàn nhẫn giết chết Hector. Chính vì sự xúc phạm đến danh dự khi Agamemnon cướp Briseis, Achilles rút khỏi chiến tranh đã làm đảo ngược thế cục chiến trường, dẫn đến cái chết bi thảm của Patroclus. Cơn giận cá nhân dần biến thành bi kịch tập thể.

Hành động rút lui này không chỉ thể hiện sự tổn thương danh dự, mà còn là một thách thức với toàn bộ hệ giá trị anh hùng Hy Lạp, trong đó chiến đấu vì vinh quang bất tử là tối thượng. Diễn tiến này cho thấy sự leo thang bi kịch từ một cảm xúc cá nhân đến hậu quả cộng đồng. Hành động rút lui của Achilles là một thách thức đối với chuẩn mực anh hùng vốn đề cao vinh quang chiến đấu hơn ý chí cá nhân. Tuy nhiên, Homer cũng phức tạp hóa lý tưởng anh hùng: việc trở lại chiến trường để Achilles phục hồi danh dự, nhưng cũng bộc lộ sự vô nghĩa của báo thù và tất yếu của cái chết.

Quy Tắc Anh Hùng và Khát Vọng Vinh Quang

Các chiến binh trong thi phẩm Iliad sống theo một quy tắc anh hùng đề cao lòng can đảm, danh dự và khát vọng được lưu danh. Những nhân vật như Hector hay Achilles bị thôi thúc bởi ước muốn đạt được vinh quang bất tử, dù phải hy sinh mạng sống. Achilles được trao chọn lựa giữa một đời sống dài nhưng vô danh, hoặc một cái chết trẻ kèm theo vinh quang đời đời, và anh đã chọn điều sau, phản ánh sự căng thẳng giữa phận người hữu hạn và khát vọng vượt thời gian. Tuy nhiên, Homer cũng cho thấy quy tắc có giới hạn: Hector, dù cao quý và tận tụy, cũng bị giằng xé giữa nghĩa vụ chiến binh và tình yêu gia đình. Cuộc chia tay giữa Hector và AndRômache (Illiad Bk.4) phơi bày bi kịch đòi hỏi con người hy sinh tất cả vì danh dự. Hector chấp nhận cái chết để giữ lấy phẩm giá và nghĩa vụ. Con người phải trả giá rất đắt của nước mắt và đau khổ khi muốn đạt đến vinh quang rực rỡ.

Sự can thiệp của thần linh là một yếu tố xuyên suốt thi phẩm Iliad, với các vị thần như Zeus, Hera, Athena và Apollo liên tục ảnh hưởng đến tiến trình chiến tranh. Các thần hành động theo động cơ cá nhân, lòng ghen tuông hoặc ân oán, phản ánh tính thất thường và khó đoán của số phận trong tư tưởng Homer. Tuy nhiên, con người vẫn không hoàn toàn bị phủ định ý chí. Các nhân vật vẫn tự do lựa chọn và chịu trách nhiệm cho hành vi của mình: Achilles chọn rút lui, Hector chọn chiến đấu, và Priam chọn hạ mình xin lại thi thể con trai. Mối tương tác giữa ý chí thần linh và hành vi con người làm nổi bật một căng thẳng trung tâm: định mệnh và tự do. Dù các thần có thể hướng dẫn sự kiện, sức nặng đạo đức và cảm xúc vẫn thuộc về con người, khiến chiến thắng và thất bại đều mang chiều sâu nhân bản.

Tang Thương và Tình Người

Một đặc điểm nổi bật của thi phẩm Iliad là cách sử thi miêu tả cái chết – như một trải nghiệm mang tính con người sâu sắc. Dù có nhiều chiến binh chết vô danh, Homer thường dừng lại để nêu tên, lai lịch và gia đình họ, nhắc ta rằng mỗi cái chết là một mất mát cá nhân. Cao trào của Iliad không phải là chiến thắng hay chinh phục, mà là một cảnh hòa giải: Priam, vua thành Troy, đến lều Achilles để van xin thi thể con trai là Hector. Trong khoảnh khắc cuộc gặp gỡ giữa Priam và Achilles, khi vua Troy xin lại thi thể Hector này, Achilles – người từng bị giận dữ và hận thù làm mờ mắt – bỗng trở nên nhân hậu: “Priam òa khóc cho Hector sát nhân, toàn thân run rẩy, phủ phục dưới chân Achilles, trong khi chính Achilles cũng đẫm lệ.” (Illiad Bk. 24)

Nước mắt chung giữa hai kẻ từng là thù địch đã làm tan chảy hận thù, mở ra một nhân sinh quan sâu sắc rằng sự cao quý không nằm ở chiến thắng, mà ở lòng trắc ẩn. Khoảnh khắc này chan chứa lòng trắc ẩn và nỗi đau chia sẻ. Achilles, vốn bị giận dữ làm mất nhân tính, đã xúc động trước lời khẩn cầu của Priam và trả lại xác Hector. Trong khoảnh khắc đó, Iliad vượt lên trên sự ngưỡng mộ chiến công, để khơi dậy nhân tính nơi cả người Hy Lạp và Trojan – một lời nhắc rằng đằng sau mọi chiến thắng đều có nước mắt và sự mất mát: “Chính ngươi cũng không phải là kẻ không biết xót thương, hỡi hoàng tử Achilles” – (Illiad Bk.24)

Homer khẳng định: “Trong muôn loài sống và thở trên mặt đất, không loài nào yếu đuối hơn con người” (Illiad Bk.17). Tuyên bố này phản ánh cái nhìn hiện sinh của con người là hữu hạn, bị chi phối bởi số phận và thần linh, nhưng cũng là chủ thể biết đau khổ, yêu thương, và tha thứ. Iliad là một bài ai ca cho nhân loại – nơi chiến tranh bào mòn cả kẻ chiến thắng lẫn kẻ chiến bại. Thi phẩm không kết thúc bằng chiến thắng hay sụp đổ, mà bằng tang lễ – một biểu tượng cho sự hòa giải, cho cái nhìn nhân bản xuyên qua máu lửa. Dù viết về chiến tranh, Homer cho thấy vẻ đẹp lẫn nỗi bi ai của kiếp người, khi sống giữa chiến tranh mà vẫn biết yêu thương, giữa thù hận mà vẫn biết khóc cho nhau. Thi phẩm Illiad phản ánh sự hấp dẫn của vinh quang, nỗi thống khổ của đau thương, tính mong manh của danh dự và khả năng cảm thông vượt qua hận thù. Khôn ngoan không phải là đơn giản, mà phải trả giá bằng sự can đảm, sự chinh phục cùng với tiếng khóc tiễn đưa. Iliad để lại một bài học khôn ngoan bi tráng: rằng vĩ đại thường phải đánh đổi bằng nhân tính, và rằng chân chính cao quý không nằm ở sự bá quyền, mà trong lòng nhân hậu và tha thứ.

THI PHẨM “ODYSSEY” CỦA HOMER

Odyssey, sử thi vĩ đại của Homer được sáng tác vào thế kỷ VIII TCN, không chỉ là bản anh hùng ca nối tiếp Iliad, mà còn là một công trình văn học phản ánh sâu sắc hành trình nội tâm của con người, trí tuệ văn hóa Hy Lạp cổ đại và những giá trị nhân bản vượt thời gian. Thông qua nhân vật Odysseus, Homer đã tái định nghĩa mẫu hình anh hùng – không còn là chiến binh lý tưởng dựa vào sức mạnh thể chất, mà là con người của trí tuệ, lòng kiên cường, và ý chí đạo đức.

Biểu Tượng Của Trí Tuệ và Tự Chủ

Thi phẩm Odyssey thuật lại cuộc hành trình mười năm trở về quê hương Ithaca của Odysseus sau chiến tranh thành Troy. Nếu Iliad là sử thi của chiến tranh, cơn giận và danh vọng, thì Odyssey là sử thi của trí tuệ, nỗi nhớ và sự chịu đựng. Khát vọng hồi hương trong tác phẩm không chỉ đơn thuần là nỗ lực vượt qua không gian địa lý mà còn là hành trình phục hồi bản sắc cá nhân và trật tự đạo đức. Odysseus từ chối lời đề nghị sống bất tử của tiên nữ Calypso, khẳng định rằng điều ông khao khát là “được trở về và thấy ánh bình minh nơi quê hương” (Odyssey Bk. 5). Hành động này cho thấy đối với người Hy Lạp, quê hương không đơn thuần là nơi chốn, mà là cội nguồn của bản ngã và nghĩa vụ con người.

Trái với Achilles – biểu tượng của sức mạnh và danh vọng – Odysseus là hiện thân của trí khôn, sự thận trọng và khả năng thích ứng. Danh xưng “người của muôn ngả” (Odyssey Bk.1) gợi lên hình ảnh một con người đa mưu túc trí, vừa linh hoạt trong hành động, vừa sâu sắc trong suy tưởng. Trong cuộc đối đầu với Cyclops Polyphemus, Odysseus không chiến thắng bằng vũ lực, mà bằng mưu mẹo và sự khéo léo ngôn từ. Ông còn vượt qua nhiều cám dỗ như Lotus-eaters (quên lãng), Circe và Calypso (khoái lạc và bất tử), Sirens (tri thức quyến rũ nhưng hủy diệt) bằng sự tự chủ và định hướng rõ ràng về mục tiêu sống. Anh hùng, theo Homer, không phải là kẻ mạnh nhất, mà là người biết làm chủ bản thân giữa muôn vàn cám dỗ.

Trí Tuệ và Công Lý: Tái Lập Trật Tự

Khi trở về Ithaca, Odysseus che giấu danh tính, âm thầm khảo nghiệm lòng trung thành của những người xung quanh. Với sự khôn ngoan và quyết đoán, ông tiêu diệt bọn cầu hôn, lập lại trật tự trong gia đình và quốc gia. Chi tiết Penelope thử thách Odysseus qua hình ảnh chiếc giường cưới không thể di dời--“được đẽo từ thân cây ô-liu” – là ẩn dụ sâu sắc cho sự bền chặt của ký ức và tình nghĩa phu thê (Odyssey Bk. 23). Đây không chỉ là cuộc đoàn tụ thể lý, mà là sự khôi phục căn tính và niềm tin sau hai thập niên thử thách.

Việc nhận diện Odysseus không dựa vào hình dạng, mà thông qua ký ức và dấu ấn sâu đậm: Eurycleia nhận ra ông nhờ vết sẹo, chú chó Argos – trung thành đến hơi thở cuối cùng – chỉ trút linh hồn sau khi nhìn thấy lại chủ. Những chi tiết này củng cố thông điệp trung tâm của sử thi: bản sắc và mối quan hệ người–người được bảo tồn và nhận diện qua ký ức và lòng trung thành.

Thần Linh và Tính Nhân Bản

Dù các vị thần như Athena (bảo trợ) hay Poseidon (trừng phạt) đóng vai trò quan trọng trong hành trình của Odysseus, nhưng thi phẩm Odyssey không phải là về định mệnh được an bài bởi thần linh mà là thành quả của ý chí cá nhân, nghị lực, và phán đoán đạo đức. Homer dường như đề cao tinh thần nhân bản khi khắc họa một con người biết vượt qua giới hạn, chiến đấu với cám dỗ và giữ vững phẩm giá.

Khái niệm “hiếu khách” (xenia) – một luật lệ thiêng liêng được bảo trợ bởi Zeus – giữ vai trò then chốt trong đánh giá đạo đức các nhân vật. Những nhân vật như Alcinous, Nausicaa, Eumaeus thể hiện sự tôn trọng luật hiếu khách và được tưởng thưởng. Ngược lại, Cyclops, Polyphemus và bọn cầu hôn vi phạm xenia một cách nghiêm trọng và đều bị trừng phạt thích đáng. Tính hiếu khách trong thi phẩm Odyssey không chỉ là phép lịch sự, mà là nền tảng đạo lý của trật tự xã hội Hy Lạp cổ đại.

Hành trình của Odysseus là hành trình của con người vượt qua thử thách, đánh mất, và hồi phục. Ông trở về không phải trong vinh quang rực rỡ mà trong mỏi mòn, cẩn trọng và từng trải. Chính điều đó khiến sự trở về trở thành biểu tượng của một quá trình tái sinh nhân cách – nơi con người, nhờ trải nghiệm và đau thương, học cách tha thứ, hàn gắn và yêu thương sâu sắc hơn. Thi phẩm Odyssey vì thế không chỉ là hành trình của một cá nhân mà là ẩn dụ phổ quát cho cuộc đời nhân loại: đấu tranh với nghịch cảnh, khước từ lối sống dễ dãi, và khát vọng tìm về cội nguồn.

Tóm lại, thi phẩm Odyssey là bản đồ tâm lý của con người trước những khủng hoảng hiện sinh: mất mát, thử thách, tha hóa và hy vọng. Homer không chỉ kể câu chuyện của một người anh hùng, mà đã sáng tác nên một thiên anh hùng ca nhân bản – nơi lòng trung thành, trí tuệ, phẩm hạnh và ký ức là những yếu tố gìn giữ nhân cách và cộng đồng. Thi phẩm Odysseus, trong tư cách là “người của muôn kế”, trở thành biểu tượng của con người biết chịu đựng, biết nhớ, biết lựa chọn đúng đắn và biết trở về.

BÀI HỌC KHÔN NGOAN TỪ THẦN THOẠI HY LẠP

Nếu triết học là tình yêu đối với chân lý, thì thần thoại chính là cách con người cổ đại gọi tên chân lý ấy qua biểu tượng, hình ảnh và tự sự. Hai lĩnh vực này không đối lập mà bổ sung cho nhau. Thần thoại giúp triết học tránh rơi vào chủ nghĩa duy lý phiến diện; trong khi triết học giúp thần thoại vượt qua sự huyền hoặc và chủ quan cảm tính. Do đó, triết học có thể học từ thần thoại ba bài học lớn: khi không thể lý luận, hãy kể chuyện; khi không thể kiểm soát, hãy học khiêm nhường; và khi không thể phán đoán, hãy lắng nghe.^[3]

Khôn ngoan (sophia) trong thần thoại Hy Lạp không đến từ hệ thống lý luận, mà từ sự giao thoa giữa con người và thần linh, giữa mặc khải và kinh nghiệm. Đó là loại tri thức được tiếp nhận không qua suy luận logic mà qua thử thách sống, đau khổ, và sự hòa hợp với trật tự vũ trụ. Athena tượng trưng cho trí tuệ chiến lược, Apollo đại diện cho trực giác tiên tri, Zeus hiện thân của công lý và trật tự. Tri thức chỉ trở nên khôn ngoan khi gắn liền với đức hạnh, đặc biệt là sophrosyne – sự tiết độ và tự biết mình.

Thần thoại cũng cảnh báo về hiểm họa của sự kiêu ngạo (hubris) vượt quá giới hạn con người. Prometheus, khi đánh cắp lửa từ Zeus, đã mở ra ánh sáng tri thức nhưng đồng thời cũng chuốc lấy hình phạt vĩnh viễn. Oedipus, người truy cầu chân lý, cuối cùng bị sự thật nghiền nát. Heracles chỉ đạt đến thần tính sau khi trải qua lao khổ tận cùng. Tri thức, vì vậy, không phải là thành quả thuần lý, mà là kết tinh của trải nghiệm hiện sinh, của tan vỡ và tái sinh. Apollo, qua lời sấm ở đền Delphi, truyền đạt chân lý không phải bằng mệnh lệnh rõ ràng mà qua ngôn ngữ ẩn dụ, đòi hỏi khả năng diễn giải sâu sắc. Từ đó, chân lý không còn là sự minh bạch hiển nhiên, mà là điều cần được khám phá trong nghịch lý và bóng tối. Người khôn ngoan là người biết hoài nghi, biết lùi lại, biết đợi chờ và chấp nhận giới hạn.

Như Nietzsche đã viết: “Chỉ khi Dionysus và Apollo cùng hiện diện, chân lý mới trở thành nghệ thuật sống.”^[4] Khôn ngoan theo tinh thần Hy Lạp không nằm ở chỗ biết tất cả, mà ở chỗ biết mình không biết – một thái độ triết học khởi nguyên từ chính Socrates. Người khôn ngoan là người học hỏi không ngừng, thất bại mà không tuyệt vọng, và biết rằng tri thức không để sở hữu, mà để sống và trở thành. Thần thoại Hy Lạp, xét đến cùng, là tấm gương phản chiếu chiều sâu tâm lý, đạo đức và tri thức của con người. Trong đó, khôn ngoan không chỉ là mục tiêu, mà là một lối sống, một nghệ thuật sống hài hòa với cái thiêng liêng, với người khác, và với chính mình.

---

[1] Xem: The Greeks and the Irrational. Dodds, E. R.: University of California Press, Berkeley 1951.

[2] Plato. Apology. In Plato: Complete Works, edited by John M. Cooper, translated by G. M. A. Grube, 17–36. Indianapolis: Hackett Publishing, 1997.

[3] Xem: Mortals and Immortals: Collected Essays. Jean-Pierre Vernant. Edited by FromaI Zeitlin. Princeton: Princeton University Press, 1991.

[4] Xem: The Birth of Tragedy (1872). Friedrich Nietzsche. Translated by Shaun Whiteside. London: Penguin Books, 1993.